Battlefieldtour Luchtoorlog boven Friesland
Op zaterdag 17 mei 2025 was er een bijzondere battlefieldtour over de luchtoorlog boven Friesland. Tijdens de bezetting lagen Friesland, Groningen en Drenthe in de frontlinie van de luchtoorlog. Veel geallieerde vliegroutes naar Duitsland gingen over deze provincies. Vooral bij bombardementen op Noord-Duitse steden is het een komen en gaan van honderden zware bommenwerpers. In eerste instantie gebeurde dit alleen ’s nachts, maar vanaf 1943 ook overdag. Ter bescherming bouwde de bezetter een geduchte verdedigingsgordel. Steden en belangrijke militaire doelen werdenbeveiligd door luchtafweergeschut. In Friesland stondluchtafweergeschut op de Waddeneilanden, de kuststrook van Het Bildt, in Harlingen, Lemmer, Franeker en Gaasterland en in de omgeving van het vliegveld Leeuwarden.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog waren er verschillende radarstations in Friesland die deel uitmaakten van de Duitse luchtverdediging. Enkele belangrijke radarstations waren:
- Radarstation 'Eisbär' in Sondel: Dit station werd gebouwd in 1941 en speelde een cruciale rol in het detecteren van geallieerde bommenwerpers. Het was uitgerust met radars, luchtafweerstellingen en afluisterapparatuur.
- Radarstation 'Tiger' op Terschelling: Dit station maakte deel uit van de Duitse Kammhuber-linie, een verdedigingssysteem dat zich uitstrekte van Noorwegen tot Zuid-Frankrijk.
- Radarstation 'Schlei' op Schiermonnikoog: Dit station was eveneens een belangrijk onderdeel van de Duitse luchtverdediging.
- Fliegerhorst Leeuwarden: Hoewel dit geen radarstation was, speelde de vliegbasis een belangrijke rol in de Duitse luchtverdediging. Signalen van radarstations werden hier doorgegeven, waarna Duitse jachtvliegtuigen opstegen om geallieerde bommenwerpers te onderscheppen.
Duits luchtafweer en Fliegerhorst Leeuwarden
Duitse observatieposten gaven de Flieger Abwehr Kanone (Flak) aanwijzingen om de geallieerde vliegtuigen uit de lucht te halen. Radarpeilstations konden vijandelijke vliegtuigen al signaleren op een afstand van 120 tot 150 kilometer. De Duitse radarstellingen in Friesland waren‘Schlei’ (Zeelt) op Schiermonnikoog, ‘Tiger’ (Tijger) op Terschelling en ‘Eisbär’ (IJsbeer) bij Sondel in Gaasterland. Flak alléén bleek echter niet voldoende om de geallieerde bommenwerpers te onderscheppen. In de eerste twee jaar van de oorlog werden op acht Nederlandse vliegvelden, waaronder Leeuwarden, nachtjager-eenheden gestationeerd. Hiervandaan schoten Duitse piloten honderden geallieerde vliegtuigen neer. De meeste kwamen terecht in Friesland, Groningen, Noord-Drenthe, in het IJsselmeer en in het Waddengebied.
De luchtoorlog maakt veel slachtoffers. In de provincie Friesland storten tijdens de oorlogsjaren naar schatting zo’n 450 geallieerde toestellen en zo’n 150 Duitse jagers neer. Omgekomen geallieerde bemanningsleden worden meestal op de dichtstbijzijnde begraafplaats begraven. Duitse slachtoffers worden naar de Noorderbegraafplaats in Leeuwarden gebracht. Overlevende geallieerde vliegers komen in krijgsgevangenschap of duiken onder met behulp van het verzet. Talloze vliegers worden tot op de dag van vandaag vermist. Sommigen van hen zijn als onbekenden begraven.
In de provincie Friesland storten tijdens de oorlogsjaren naar schatting zo’n 450 geallieerde toestellen en zo’n 150 Duitse jagers neer.
Duitse nachtjager Messerschmitt BF 110 die gestationeerd was op Fliegerhorst Leeuwarden
Bezoek aan tentoonstelling IMPACT in het Fries Museum te Leeuwarden
Rond 09.00 arriveerde ik in Leeuwarden en kon de auto parkeren in parkeergarage Zaailand in het centrum. Op een paar minuten loopafstand van het Fries Museum. Daar was de tentoonstelling IMPACT: De luchtoorlog boven Friesland, 1940-1945.
We werden verwelkomd met Koffie en gebak. Het Fries Museum is gehuisvest in een modern gebouw waarin zich ook het Fries Verzetsmuseum bevindt. Aan dit museum is als conservator verbonden Marre Faber- Sloots. Zij was die dag onze tourleider en gaf gedurende de dag heel veel informatie over de luchtoorlog boven Friesland. Marre is de initiator van de tentoonstelling IMPACT.
Begeleidende gids bij deze tour
We kregen een begeleidend gidsje uitgereikt voor deze tour.
Tentoonstelling IMPACT in het Fries Museum
De tentoonstelling IMPACT – De Luchtoorlog in Friesland, 1940-1945 is momenteel te zien in het Fries Museum in Leeuwarden. Deze expositie biedt een indringende blik op de gevolgen van de luchtoorlog in Friesland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bezoekers kunnen persoonlijke verhalen ontdekken van piloten, burgers, bergers en nabestaanden, evenals bijzondere voorwerpen uit die tijd.
Een van de hoogtepunten van de tentoonstelling is een replica van een geschutskoepel (ball turret) van een B-17 bommenwerper, waarin bezoekers kunnen ervaren hoe het was om in zo’n krappe ruimte te zitten tijdens een missie. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de verduistering, de contacten tussen Friese burgers en geallieerde vliegers, en de rol van Fliegerhorst Leeuwarden, een Duitse luchtmachtbasis die een cruciale rol speelde in de luchtoorlog.
De tentoonstelling loopt nog tot 27 juli 2025.
Een deelnemer aan deze battlefieldtour werkt al 35 jaar op vliegbasis Leeuwarden en had een replica bij zich van een kaart van Fliegerhorst Leeuwarden.
Zelfdichtende brandstoftank
Als een kogel de brandstoftank van een Amerikaanse B-17 bommenwerper doorboort, wordt het gat afgesloten met een afdichtmiddel dat direct opzwelt bij contact met lekkende brandstof. Dat kan een allesverwoestende brand voorkomen. Het toestel waaruit deze tank komt is één van de zeven B-17s die op de bewuste decemberdag in Friesland neerstorten na een aanval op de Duitse stad Emden. Gevonden na de rash van de Boeing B-17 Flying Fortress 'Weidner's Wildcat' bij Offingawier op 11 december 1943.
Propellerblad
Gevonden na de cresh van de Boeing B-17 Flying Fortress ‘Loodles Boy’ bij Marrum op 24 augustus 1944.
Wrakstukken
Resten van een parachute, kapotgeschoten patroonhulzen, het uiteengevallen binnenste van een zwemvest, een uitlaat en andere wrakstukken van een Wellington bommenwerper.
Gevonden na de crash van de Vickers Wellington X3310 bij Raard op 9 november 1942.
De Vickers Wellington was een Britse tweemotorige bommenwerper, ontworpen in de jaren 1930 door Vickers-Armstrong. Dit vliegtuig werd in de vroege jaren van de Tweede Wereldoorlog ingezet als nachtbommenwerper, totdat het werd vervangen door zwaardere viermotorige bommenwerpers zoals de Avro Lancaster.
Wat de Wellington bijzonder maakte, was zijn geodetische rompconstructie, ontworpen door Barnes Wallis. Dit innovatieve ontwerp zorgde voor extra stevigheid en maakte het vliegtuig bestand tegen aanzienlijke schade, waardoor veel toestellen ondanks zware beschadigingen operationeel bleven.
Met een topsnelheid van 378 km/u en een actieradius van 4106 km was de Wellington een veelzijdige bommenwerper. In totaal werden er ruim 11.000 exemplaren geproduceerd in verschillende varianten. Naast bombardementsmissies werd het toestel ook ingezet voor anti-onderzeebootoperaties door de RAF Coastal Command.
Een Duitse Focke Wulf 190 na een noodlanding op de rand van het zwembad in Drachten.
Hierna bezoeken we de vliegbasis Leeuwarden, Noorderbegraafplaats, de tentoonstelling Geraakt in het Skûtsjemuseum in Earnewâld, het Rijsterbos, Mirns en het Nationaal Monument Missing Airmen in Molkwerum waarna we om 17:00 uur weer terug zijn in Leeuwarden. De busrit wordt afgewisseld met korte wandelingen. Zowel in de bus als op verschillende plaatsen geven de deskundige gidsen uitleg over de luchtoorlog en tonen u de sporen van deze luchtgevechten die na 80 jaar nog steeds te zien zijn.
Kaart met posities van de verdediging en inrichting van Fliegerhorst Leeuwarden.
Machinegeweer
Dit machinegeweer komt ook uit de kweldergrond naar boven wanneer het wrak, met daarin nog het lichaam van de piloot Georg Wilhelm, in 2024 eindelijk opgegraven kan worden. De berging is onder deel van het Nationaal Programma Berging Vliegtuigwrakken.
Afkomstig van de creash van een Messerschmitt Bf 109 in het Noarderbosch bij Hallum op 18 juli 1943.
Staartstuk met wiel
Afkomstig van de crash van een Messerschmitt Bf 109 in het Noarderbosch bij Hallum op 18 juli 1943.
Messerschmitt Bf 110D Zerstorer 4.NJG1 G9+FM with FuG 202 Leeuwarden, januari 1942.
Kaart met radarpeilstations. Radarpeilstations speelden een cruciale rol in de oorlog, vooral voor luchtverkenning en verdediging.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden staafbrandbommen gebruikt als een vorm van luchtaanval. In Friesland werd op 21 juli 1940 een Engelse staafbrandbom geworpen op de Patrimoniumbuurt. Dit type bom woog 4 lb (ongeveer 1,8 kg) en had een zeskantige vorm van 43 mm breed en 210 mm lang.
Friesland speelde een belangrijke rol in de luchtoorlog, mede door de aanwezigheid van Fliegerhorst Leeuwarden, een Duitse luchtmachtbasis. Hier werden Duitse nachtjagers gestationeerd om geallieerde bommenwerpers te onderscheppen. Tijdens de oorlog werden bijna 400 geallieerde vliegtuigen boven Friesland neergeschoten.
schade door staafbrandbom in Leeuwarden.
'S Avonds na acht uur ging de sperrtijd in en was het verboden zich nog op straat te begeven. Ook moesten de ramen met zwart verduisteringspapier worden afgeplakt want er mocht geen streepje licht naar buiten toe doordringen. Dit was bedoeld als voorzorg tegen vijandelijke vliegtuigen, die geen kans mochten krijgen zich te oriënteren op lichtpunten op de grond. Het waren lange avonden die vaak werden doorgebracht met het spelen van bordspellen. Dat bracht afleiding en gezelligheid.
r was nog een maatregel die voor iedereen gold: de verplichte verduistering. ’s Avonds en ’s nachts mocht er geen straaltje licht uit een huis schijnen. De maatregel, die de hele oorlog gehandhaafd bleef, was door de Duitsers ingevoerd om geallieerde bommenwerpers geen mogelijkheid te geven zich te oriënteren. Op de naleving van de maatregel werd toegezien door de Luchtbeschermingsdienst. In huis moesten alle vensters afgeschermd worden met overgordijnen, zwarte verduisteringsgordijnen of stroken verduisteringspapier. Er was geen straatverlichting en geen lichtreclame; fietsen en andere vervoersmiddelen mochten alleen een flauw, afgeschermd licht voeren. ’s Avonds heerste vrijwel complete duisternis en om nog iets te kunnen was er de ‘knijpkat’: een zaklantaarntje dat met eigen handkracht werd bediend, want batterijen waren schaars. In dagbladen en bioscopen werden campagnes gevoerd om het publiek te wijzen op het belang van de verduistering.
Links: verduisteringslamp
Op 5 november 1941 werd Harlingen getroffen door een Engels bombardement. Een zware bom viel per ongeluk op de Schritsen, een straat in het centrum van de stad. Dit leidde tot een enorme ravage: 13 mensen kwamen om het leven, en meer dan 500 huizen raakten beschadigd.
Het bombardement veroorzaakte ook grote schade aan belangrijke gebouwen, waaronder de Michaelschool, de Sint-Michaelkerk en de synagoge. Dit was een van de meest ingrijpende gebeurtenissen voor Harlingen tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Ter herinnering aan deze tragedie werd in 2017 een monument geplaatst in Harlingen, waarop de namen van de slachtoffers staan vermeld.
Zeil die gebruikt werd voor reddingsboot van vlieger die tijdens de oorlog was neergekomen in het IJsselmeer.
Koffer van vliegtuigwrak
Van de Duitse bezetter mag de plaatselijke bevolking niet in de buurt van een vliegtuigwrak komen. Toch verzamelen, ruilen en verhandelen burgers materialen als parachutes, plexiglas en metaal. De oorlog zorgt voor schaarste; elk stukje materiaal is waardevol. Ze maken er nieuwe voorwerpen van, zoals deze metalen koffer.
Fliegerhorst Leeuwarden
Na het bezoek aan de tentoonstelling IMPACT gaan we met de bus naar Earnewald. Earnewâld kent een belangrijke geschiedenis in verband met de Tweede Wereldoorlog.
We rijden Leeuwarden uit via de route die leidt langs vliegbasis Leeuwarden. In de oorlog was het de Duitse Fliegerhorst Leeuwarden, waar nachtjagers waren gestationeerd. We zijn daar niet gestopt en er was er langs rijdens ook niets te zien wat ik wel jammer vond. Maar op internet heb ik nog wat foto's opgezocht uit die tijd. Tijdens de oorlog is de Fliegerhorst Leeuwarden een belangrijke uitvalsbasis voor de Luftwaffe, de Duitse luchtmacht. Aan het einde van 1944 wordt er steeds minder gebruik van gemaakt van het militaire vliegveld. Vlak voor de bevrijding wordt het vliegveld geplunderd door inwoners van Leeuwarden.
De Messerschmitt Bf-110 was als nachtjager gestationeerd op Fliegerhorst Leeuwarden
Duitse nachtjagers stijgen hiervandaan op om geallieerde bommenwerpers te onderscheppen die op weg zijn naar Duitse doelen. Ze krijgen informatie door van radarstations. Het vliegveld, dat door duizenden Nederlandse arbeiders wordt uitgebouwd tot een enorm complex, ligt tussen Marssum, Leeuwarden, Jelsum en Engelum in.
Regelmatig is de Fliegerhorst zelf ook doelwit van Geallieerde bombardementen. Op 24 februari 1944 wordt het vliegveld door Amerikanen zwaar gebombardeerd. Er vallen tien doden en de schade is aanzienlijk. Ook nabijgelegen dorpen werden soms per ongeluk getroffen.
In september 1944 krijgt de Fliegerhorst het zo zwaar te verduren dat het vliegveld nauwelijks meer gebruikt kan worden. Op 13 april 1945, twee dagen voor de bevrijding van Leeuwarden, worden de hangaars en startbanen door achtergebleven Duitse militairen opgeblazen. Op filmbeelden, gemaakt door Leeuwarder tandarts Ruurd Rodenburg, is te zien hoe inwoners van Leeuwarden daarna dankbaar gebruikmaken van het vertrek van de Duitsers en alles meenemen wat van nut kan zijn.
In de richting van Stiens, aan de Mr. P.J. Troelstraweg 236 staan nog steeds de oude onderofficiersverblijven van de Fliegerhorst Leeuwarden, het huidige Burmaniacomplex. Op het vliegveld zijn ook de restanten van de Duitse landingsbaan nog te zien.
Foto's uit de tijd van Fliegerhorst Leeuwarden
Tijdens de tour heb ik niet veel foto's gezien die zijn gemaakt in de tijd dat het Fliegerhorst Leeuwarden was. Misschien werd er ook wel niet zoveel gefotografeerd op en rond de Fliegerhorst. Wel heb ik nog opnamen gevonden in het boek Friesland 1940-1945. Er zijn opnamen van het bombardement op Fliegerhorst Leeuwarden op 24 februari 1945 door Marauders. Sindsdien werd verder gebruik van de Fliegerhorst vrijwel onmogelijk. De oorlog was bovendien bijna voorbij. De Luftwaffe speelde al geen rol van betekenis meer.
De B-24J Liberator met serienummer 42-99975, met de bijnaam "Yankee Rebel Harmony"
Tijdens de lunch circuleren een aantal foto's van de crash en de bemanning van De B-24J Liberator met serienummer 42-99975, ook bekend als "Yankee Rebel Harmony". Van deze foto's heb ik op mijn beurt ook een foto gemaakt omdat ik die uniek vond.
De B-24J Liberator met serienummer 42-99975, ook bekend als "Yankee Rebel Harmony", stortte neer in Friesland op 8 maart 1944. Het toestel was onderdeel van de 389th Bomb Group, 564th Bomb Squadron van de USAAF en was op een missie naar Berlijn toen het werd geraakt door luchtafweer.
De bemanning probeerde terug te keren, maar door schade aan de brandstoftanks moest het vliegtuig een buiklanding maken bij Eernewoude (Earnewâld), Friesland, vlakbij het Prinses Margrietkanaal. Tijdens de landing raakte het toestel een windmolen, waardoor de cockpit zwaar beschadigd werd. De co-piloot, 2e luitenant Steven P. Judd, overleed onderweg naar het ziekenhuis, en de piloot, John Kendrick, verloor beide benen.
De overige bemanningsleden werden geholpen door het Friese verzet. Sommigen konden onderduiken tot het einde van de oorlog, terwijl anderen later werden gearresteerd in Antwerpen en België.
De bemanning van de "Yankee Rebel Harmony"
Piloot John Kondrick van de "Yankee Rebel Harmony" ontvangt een onderscheiding na terugkomst in de VS.
Stanley Stanczkiewicz op zijn 105e verjaardag, oktober 2024
Vals persoonsbewijs, gemaakt door de Friese ondergrondse, voor Stanley Stanczkiewicz
Tentoonstelling 'Geraakt, de laatste vlucht van Lancaster R5682'. Een indrukwekkende expositie in Earnewâld, gelegen in Nationaal Park De Alde Feanen
De tentoonstelling vertelt het verhaal van de Britse bommenwerper Lancaster R5682, die in de nacht van 4 op 5 september 1942 werd neergeschoten door Duits afweergeschut en een nachtjager. Het toestel stortte neer in het laagveenmoeras tussen Warten en Earnewâld.
In 2017 bezochten we de locatie van de berging waarbij de Lancaster van de 'Battle of Britain Memorial Flight' kwam overvliegen.
Origineel naamplaatje van Eric Booth dat hij in Stalag VIIIB om zijn hals diende te dragen.
In mijn collectie heb ik de boeken van Ab A. Jansen, een auteur die zich heeft gespecialiseerd in de luchtoorlog boven Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hij heeft verschillende boeken geschreven over dit onderwerp, waaronder:
- "Wespennest Leeuwarden" – Dit boek beschrijft de geschiedenis van de Duitse nachtjagers en de geallieerde luchtmachten boven Noord-Nederland in de jaren 1940-1945.
- "Sporen aan de Hemel" – Een kroniek van de luchtoorlog tussen 1943 en 1945, waarin de strijd tussen de Luftwaffe en de USAAF boven Nederland wordt behandeld.
- "Gevleugeld Verleden" – Een ander werk waarin de luchtvaartgeschiedenis en de impact van de oorlog op de luchtmacht worden besproken.