Een bijzondere battlefieldtour op 6 september 2025. We bezochten locaties in Overijssel van waaraf in de oorlog door de Duitsers vergeldingswapens werden afgevuurd. De doelen waren de inmiddels door de geallieerden op 4 september 1944 bevrijde haven van Antwerpen, die intact in hun handen was gevallen, en ook de brug bij Remagen die op 7 maart 1945 ongeschonden in handen van de Amerikanen was gevallen. De Duitsers zetten alles op alles om te proberen de haven en de brug te vernielen. Ten aanzien van Antwerpen geldt nog dat het Britse en vooral het Canadese leger zware strijd moesten leveren om de Westerschelde open te krijgen voor vrije doorvaart naar de haven, want de Duitsers hadden van het eiland Walcheren een waar fortificatie van bunkers gemaakt om zo de doorgang naar de haven van Antwerpen te belemmeren. Uiteindelijk na zware strijd lukte het eind november 1944 om de haven van Antwerpen toegankelijk te maken voor de aanvoer van voorraden oorlogsmaterieel. De Duitsers echter bleven tot eind maart 1945 de haven van Antwerpen bestoken met de V1 vliegende bom en de V2 raket, afgeschoten vanaf diverse locaties in Overijssel, in een ultime poging de haven te vernietigen.
V2 op schaal gemaakt in Memory Vrijheidsmuseum Nijverdal
De V1 en V2 waren beruchte Duitse "Vergeldingswapens" tijdens de Tweede Wereldoorlog, en ook in Overijssel speelden ze een grimmige rol. Hier zijn de belangrijkste feiten en locaties:
🚀 Wat waren de V1 en V2?
• V1: Een onbemande straalvliegtuigbom, ook wel “vliegende bom” genoemd. Traag, maar dodelijk. Werd vanaf juni 1944 ingezet tegen steden als Londen en later Antwerpen.
• V2: De eerste langeafstand ballistische raket, ontwikkeld onder leiding van Wernher von Braun. Supersnel, niet te onderscheppen, en veroorzaakte enorme schade.
📍 Lanceringen in Overijssel
• Nijverdal: V1-raketten werden gelanceerd vanaf twee plekken langs de Bergweg, o.a. bij hotel Dalzicht.
• Hellendoorn: V2-raketten werden afgevuurd vanaf de Eelerbergweg. De eerste lancering was op 16 november 1944.
• Sperrgebiet: Delen van de Noetselerberg en Eelerberg werden tot verboden gebied verklaard. Bewoners moesten hun huizen verlaten.
💥 Tragische gevolgen
• Mislukte lanceringen zorgden voor angst onder de bevolking. Een V2 stortte neer bij Luttenberg en doodde 19 toeschouwers, waaronder een 16-jarige jongen.
Op een zijspoor in de bossen tussen Mariënberg en Ommen, werden de V2-raketten gelost. In de bossen waren twee lange opstelplaatsen ingericht. De opstelplaatsen lagen ten zuiden van de spoorlijn die loopt van Mariënberg naar Ommen. Op deze foto is nog te zien het tracé waarlangs het zijspoor liep.
V2 lanceerplaats in het bos van hellendoorn
De V2-afvuurlocatie bij Hellendoorn was een belangrijke lanceerbasis van de Duitse Wehrmacht in de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog. Hier zijn een paar opvallende feiten over deze locatie:
📍 Locatie en opzet
• De lanceerbasis bevond zich bij de Eelerberg, ten noorden van het sanatorium (nu verpleeghuis Krönnenzommer) in Hellendoorn.
• De SS Werferabteilung 500 arriveerde op 14 november 1944 in Hellendoorn en Ommen (buurtschap Archem) om de V2-lanceringen voor te bereiden.
🚀 V2-operaties
• V2-raketten kwamen ’s nachts zonder springlading per trein aan in Ommen, werden daar bewaakt, op vrachtwagens geladen en naar Archem gebracht om van explosieven te worden voorzien.
• Vanuit Archem werden ze ’s nachts naar de Eelerberg vervoerd, waar ze gereed gemaakt werden voor afvuren.
🏃♂️ Einde van de lanceerbasis
• Op 28 maart 1945 trok de SS Werferabteilung 500 zich terug uit Hellendoorn vanwege de oprukkende geallieerde troepen.e gelanceerd werden richting Antwerpen, met als doel de haven onbruikbaar te maken voor geallieerde bevoorrading.
Een V2 wordt geladen op een Meillerwagen in de bossen van Hellendoorn
De Meillerwagen was een speciaal ontworpen Duitse trailer uit de Tweede Wereldoorlog, bedoeld om de V2-raket te vervoeren, op te richten en te lanceren. Hij werd meestal voortgetrokken door een Hanomag SS-100 tractor en speelde een cruciale rol in mobiele lanceeroperaties. De raket werd tail-first vervoerd en pas vlak voor lancering rechtop gezet met behulp van het hydraulische liftsysteem van de Meillerwagen.
📍 In Nederland:
V2-raketten werden o.a. gelanceerd vanuit Loosduinen, Den Haag en Wassenaar. De regio bood goede dekking en lag binnen bereik van Londen. De raketten kwamen per trein aan en werden met een Strabo-kraan overgeladen op transporttrailers zoals de Vidalwagen en later de Meillerwagen.
Deze V2 raket kwam blijkbaar neer in Antwerpen zonder te zijn ontploft. Het levert zo te zien ook geen gevaar meer op, want de reusachtige raket van 14 meter lang wordt aan een onderzoek onderworpen.
• De eerste V2 werd op 16 november 1944 gelanceerd, maar stortte na enkele seconden neer. De explosie veroorzaakte enorme glasschade aan het sanatorium.
• In november 1944 werden nog 25 raketten afgevuurd, en op 9 maart 1945 nog eens 42 raketten.
• Op 17 maart 1945 werden 11 V2’s gelanceerd richting de brug bij Remagen in Duitsland. Geen enkele raket raakte het doel, maar ze veroorzaakten wel schade en slachtoffers.
🏃♂️ Einde van de lanceerbasis
• Op 28 maart 1945 trok de SS Werferabteilung 500 zich terug uit Hellendoorn vanwege de oprukkende geallieerde troepen.
Voorbereiding voor het afvuren van een V2 op Antwerpen vanuit de bossen van Hellendoorn
Een V2 raket stijgt op in de bossen van Hellendoorn met als doel de haven van Antwerpen
Na afloop van de bespreking op de afvuurlocatie van de V2 in het bos van Hellendoorn staat de bus weer op ons te wachten om ons naar het volgende bespreekpunt te brengen; monument V2-ramp op de Luttenberger Enk te Luttenberg
De V2-raket was de allereerste operationele ballistische raket ter wereld. Ontwikkeld door Nazi-Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog, was het een technologisch hoogstandje én een wapen van terreur.
🚀 Wat maakt de V2 een ballistische raket?
• Verticale lancering: De raket werd recht omhoog gelanceerd en volgde daarna een gebogen baan (ballistische baan) richting het doel.
• Geen geleiding na motoruitschakeling: Zodra de motor stopte (na ca. 70 seconden), viel de raket puur op basis van zwaartekracht en traagheid naar beneden.
• Supersonische snelheid: De V2 bereikte snelheden tot wel 4.800 km/u — sneller dan het geluid, waardoor hij insloeg voordat je hem kon horen.
• Bereik: Tot 360 km, met latere versies zelfs tot 450 km.
💡 Techniek achter de raket:
• Aangedreven door een mengsel van ethanol en vloeibare zuurstof.
• Geleid door gyroscopen en stuurvinnen.
• Explosieve lading van ca. 750 kg Amatol.
De V2 was een voorloper van moderne rakettechnologie — en ironisch genoeg legde hij de basis voor latere ruimtevaartprogramma’s, mede dankzij Wernher von Braun, die na de oorlog in de VS verder werkte aan raketten voor NASA
Wernher von Braun was een van de meest invloedrijke – en controversiële – figuren in de geschiedenis van de raketwetenschap en ruimtevaart.
🚀 Wie was Wernher von Braun?
• Geboren in 1912 in het Duitse Keizerrijk, later actief in zowel Nazi-Duitsland als de Verenigde Staten.
• Speelde een sleutelrol in de ontwikkeling van de V2-raket, het eerste ballistische wapen dat de ruimte kort doorkruiste.
• Na de oorlog werd hij via Operatie Paperclip naar de VS gehaald, waar hij uitgroeide tot een leidende kracht achter NASA’s Saturn V-raket—die mensen naar de maan bracht.
⚖️ Controverse
• Von Braun was lid van de NSDAP en de SS, en werkte in Peenemünde aan raketten die onder erbarmelijke omstandigheden door dwangarbeiders werden gebouwd.
• Zijn overgang naar NASA riep ethische vragen op: kon iemand met zo’n verleden een held van de ruimtevaart worden?
🌌 Erfgoed
• Ondanks zijn verleden wordt hij gezien als een visionair die de mensheid dichter bij de sterren bracht.
• Zijn nalatenschap is een mix van technologische triomf en morele complexiteit.
Monument V2-ramp op de Luttenberger Enk te Luttenberg
De V2-ramp op de Luttenberger Enk was een tragische gebeurtenis tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op 4 december 1944 sloeg een Duitse V2-raket in op een weiland bij het dorp Luttenberg in Overijssel. Veel dorpsbewoners gingen uit nieuwsgierigheid kijken wat er was neergekomen, maar de raket ontplofte alsnog en eiste 19 levens.
🕊️ Herdenking en monumenten
• Er is een oorlogsmonument geplaatst op de Luttenberger Enk ter nagedachtenis aan de slachtoffers. Op het monument staan de namen en leeftijden van alle 19 omgekomenen.
• Op het oude kerkhof van Luttenberg werden twaalf katholieke slachtoffers gezamenlijk begraven op 7 december 1944. Er vonden drie uitvaartdiensten plaats, telkens met vier kisten.
• Zes niet-katholieke slachtoffers werden elders begraven, waaronder in Raalte, Hellendoorn en Nijverdal.
• Het grafmonument op het oude kerkhof bevatte oorspronkelijk dertien namen, maar de graven zijn later geruimd, wat tot verdriet leidde onder de lokale bevolking.
Deze ramp heeft diepe sporen nagelaten in de gemeenschap van Luttenberg. Het monument op de Enk blijft een stille getuige van de impact van oorlog op gewone mensenlevens.
Expositie V1 & V2 in het Memory Vrijheidsmuseum in Nijverdal
Vervolgens reden we met de bus naar Nijverdal. Daar bezochten we de V1 & V2 expositie.
De expositie ‘V-wapens’ in het Memory Vrijheidsmuseum in Nijverdal is een indrukwekkende en unieke tentoonstelling die zich richt op de Duitse V1- en V2-wapens uit de Tweede Wereldoorlog. Hier zijn de hoogtepunten:
🚀 Wat er te zien is
• Technische en historische uitleg over de ontwikkeling en inzet van de V1 (vliegende bom) en V2 (raket).
• Persoonlijke verhalen van ooggetuigen, die de impact van deze wapens op Nederland en Europa belichten.
• Bijzondere locatiegeschiedenis: Hellendoorn is de enige gemeente in Nederland waar zowel V1 als V2 zijn gelanceerd. De eerste V2 werd daar gelanceerd op 16 november 1944, gevolgd door de V1 een maand later.
• Reconstructie op ware grootte van een V1, gemaakt met restanten die in 2020 zijn opgegraven bij Wilp (nabij Deventer).
• Naoorlogse impact: De expositie laat zien hoe de technologie van de V2 heeft bijgedragen aan latere ontwikkelingen zoals de Apollo 11-maanlanding en moderne drones.
Sallandse Heuvelrug
Vervolgens genieten we van een mooie rit over de Sallandse Heuvelrug. Onderweg hoorden we dat hier opnamen werden gemaakt voor de film 'A Bridge Too Far'.
Lunch in restaurant Hollywood te Holten
We genoten van een heerlijke lunch in het gezellig restaurant Hollywood te Holten, niet ver van de Canadese Oorlogsbegraafplaats.
Na de lunch bezochten we de Canadese Oorlogsbegraafplaats in Holten. Zeer indrukwekkend om de graven te zien van de veelal jonge dappere Canadese soldaten die vielen voor onze vrijheid. We hoorden enkele verhalen over de Canadezen die reeds op jonge leeftijd sneuvelden en hier begraven liggen. De Canadese soldaten gingen vrijwillig in het leger want in Canada bestond geen dienstplicht.
Fred Butterworth, de eerste Canadese soldaat die sneuvelde om de bevrijding van Groningen. Werd aanvankelijk begraven schuin tegenover het pand aan de Paterswoldseweg 188, waar hij in de tank om het leven kwam. Na de oorlog herbegraven op de Canadese Begraafplaats te Holten, grafnummer 723734.
Fred en Stanley Butterworth
Aangrijpend is het verhaal van de broers Stanley en Fred Butterworth. Beiden groeiden op in Winnipeg Manitoba. Ze trokken veel met elkaar op en meldden zich in 1943 als 19- en 21-jarige aan bij het Canadese Leger. Na een uitgebreide training gingen beiden in 1944 naar Europa en werden ingedeeld bij het tankregiment van de Fort Garry Horse. Vanaf september 1944 werden ze actief bij de opmars door België en de bevrijding van Zuid-Nederland. Aan alle gevechtsoperaties namen ze samen deel. Fred bij het B-squadron en Stanley bij het A-squadron.
De gevechten in het Hochwald, Duitsland en op weg naar het Noorden van Nederland waren heftig. Toen op 13 april Groningen bereikt werd leek de klus bijna geklaard. Fred reed in de eerste tank de stad Groningen binnen. Duitse militairen hadden zich verschanst en vuurden op de tank van Fred waarbij hij dodelijk werd getroffen. De tank ramde stuurloos de gevel van een woning, die in brand vloog. Stanley vocht nog twee dagen voordat Groningen bevrijd was. Toen pas kon ook het lichaam van Fred uit de tank worden gehaald. Hij is in de tuin ter plekke tijdelijk begraven.
Stanley is meerdere malen in Nederland geweest en bezocht ook het informatiecentrum bij de Canadese begraafplaats. In een video die daar is te zien leest Stanley geëmotioneerd een fragment voor uit de brief die hij toentertijd naar zijn ouders schreef om hen te informeren over de dood van zijn broer Fred.
OMMEN – Op 11 april 1945 werd Ommen bevrijd van het juk van de Nazi’s. De Canadese militairen van de XII Manitoba Dragoons leverden het grootse aandeel in de bevrijding van Ommen. Helaas moesten tijdens een schermutseling met de Duitse vijand twee Canadese militairen het leven laten in Ommen. Dat gebeurde op 6 april 1945.
Op de Stationsweg, ter hoogte van waar toen bakker Hengelaar was gevestigd, werd een Staghound door een vijandelijke Pantzerfaust getroffen, waarbij de inzittenden George Thomas Wilson en Gerald Wilfred Soanes werden gedood.
Naast de begraafplaats bevindt zich het informatiecentrum. De Canadese Begraafplaats Holten bevat 1394 graven. Achter elk van de 1394 graven schuilt een indrukwekkend verhaal. In het Informatiecentrum Canadese Begraafplaats wordt de gedachte aan hen die vielen levend gehouden met persoonlijke verhalen, anekdotes en foto’s - vaak door nabestaanden geschonken. Ik breng een bezoek aan dit informatiecentrum en kijk tevens naar een film over het verhaal achter die graven die daar gedraaid wordt.
De bus staat weer gereed
V1 Lanceerbaan Lettele
We bekijken een voormalige V1 lanceerplaats in de bossen van Lettele.
De V1-lanceerplaats bij Lettele in Overijssel is een fascinerend en beladen stukje geschiedenis uit de Tweede Wereldoorlog. Hier zijn een paar kernpunten over deze locatie:
📍 Historische achtergrond
• De lanceerplaats werd gebruikt door de Duitsers tussen 16 december 1944 en 29 maart 1945 om ongeveer 400 V1-raketten af te vuren, voornamelijk gericht op het al bevrijde Antwerpen, dat toen een cruciale geallieerde aanvoerhaven was.
• De V1 was een onbemand straalvliegtuig, ook wel bekend als een "vliegende bom", en werd gelanceerd via een pneumatisch kanon over een hellende baan van 46 meter.
🛠️ Constructie en logistiek
• De V1’s kwamen in onderdelen per trein aan in Deventer, werden daar overgeladen op vrachtwagens en 's nachts via lokale wegen naar Lettele vervoerd.
• Montage vond plaats in houten barakken aan de overkant van de Oerdijk, waarna de raketten via een smalspoor met mankracht naar de lanceerbaan werden gebracht.
💥 Einde van de lanceerplaats
• Op Witte Donderdag 29 maart 1945, elf dagen voor de bevrijding van Lettele, bliezen de Duitsers de lanceerinstallatie op.
🧭 Wat kun je vandaag zien?
• De betonnen fundamenten van de lanceerbaan zijn blootgelegd en voorzien van een informatiebord.
• In het centrum van Lettele zijn enkele betonblokken verwerkt in een herdenkingsmonument.
• In de omgeving zijn nog kraters zichtbaar van V1’s die kort na lancering neerstortten.
Meer informatie over deV1 Lanceerbaan bij Lettele is te vinden op Wikipedia of op de site Traces of War
Betonnen fundament van V1 lanceerplaats + waterput. Recent vrij gelegd en voorzien van bord waarop de historie van de lanceerbaan is te lezen. De V1 locatie wordt onderhouden door vrijwilligers van het Dorpsarchief Lettele. Onze gids plaatste voor de beeldvorming een foto van een Lanceerbaan van de V1 zoals het destijds er uit zag en liet daarbij het geluid van een V1 horen.
Zo zag de V1 Lanceerbaan er destijds uit
V2 afvuurplatform op landgoed Mataram
Tenslotte bezochten we het landgoed Mataram.
Het landgoed Mataram bij Dalfsen in Overijssel was tijdens de Tweede Wereldoorlog een afvuurplaats voor V2-raketten, een van de meest geavanceerde wapens van nazi-Duitsland.
🚀 V2-lanceerplaats op Mataram
• In de bossen rond het landgoed richtte de Duitse SS-Werfer-Abteilung 500 een lanceerinstallatie in voor het afvuren van V2-raketten richting Antwerpen, dat toen al bevrijd was en diende als belangrijke geallieerde aanvoerhaven.
• De V2 was een ballistische raket die verticaal werd gelanceerd en een bereik had van ongeveer 300 km. Het was het eerste wapen dat de ruimte kort doorkruiste voordat het zijn doel bereikte.
🌲 Sporen en herdenkingen
• In de bossen van Mataram zijn nog restanten zichtbaar van de lanceerinstallaties, zoals betonnen fundamenten en sporen van infrastructuur.
• In 2012 zijn er twee kunstwerken geplaatst die herinneren aan deze periode:
Als er even geen V2 raketten moesten worden afgevuurd, werd uit verveling door Duitse soldaten met de bajonet gekerfd in de bomen
Conclusie over het V1 en V2 vergeldingswapen in Overijssel
De inzet van de V1- en V2-vergeldingswapens in Overijssel vormt een indrukwekkend en grimmig hoofdstuk in de Nederlandse oorlogsgeschiedenis. Hier is een beknopte conclusie over hun betekenis en impact:
⚔️ Strategische inzet
• Overijssel werd in het najaar van 1944 een cruciale uitvalsbasis voor Nazi-Duitsland nadat de lanceerplaatsen in Noord-Frankrijk grotendeels waren vernietigd door geallieerde bombardementen.
• Vanuit bossen en landgoederen zoals Lettele (V1) en Mataram (V2) werden raketten afgevuurd op Antwerpen, met als doel de geallieerde bevoorrading te saboteren.
💣 Technologische terreur
• De V1 was een primitieve kruisraket, traag maar destructief. De V2 was een revolutionaire ballistische raket, razendsnel en vrijwel niet te onderscheppen.
• Beide wapens veroorzaakten massale schade en angst, maar waren militair gezien weinig effectief. Ze dienden vooral als psychologisch wapen en vergelding voor geallieerde aanvallen.
🌲 Lokale impact
• De aanwezigheid van lanceerinstallaties in Overijssel bracht gevaar en verstoring voor de lokale bevolking. V1’s stortten soms kort na lancering neer in de omgeving.
• Vandaag de dag zijn er nog restanten zichtbaar in het landschap, en diverse herdenkingsmonumenten en tours houden de herinnering levend.
🧭 Historische betekenis
De V1- en V2-wapens in Overijssel symboliseren de wanhoop van een regime in verval, dat met technologische innovatie probeerde terrein terug te winnen. Tegelijkertijd herinneren ze ons aan de veerkracht van lokale gemeenschappen die te midden van deze terreur standhielden.
Overzicht van bekende V1- en V2-lanceerlocaties in Overijssel, waar Nazi-Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog hun vergeldingswapens inzette tegen geallieerde doelen zoals Antwerpen:
🧭 Extra context
• Deze locaties lagen strategisch in bosrijke gebieden en werden gekozen vanwege hun afgelegen ligging en goede bereikbaarheid via spoor en weg.
• De V1 werd horizontaal gelanceerd vanaf een rail, terwijl de V2 verticaal werd afgevuurd vanaf mobiele installaties.
• De meeste raketten waren gericht op Antwerpen, dat in november 1944 in geallieerde handen kwam.